POWÓDŹ 2024 W POLSCE: ANALIZA, SKUTKI I WNIOSKI NA PRZYSZŁOŚĆ

1. Wprowadzenie

Wrzesień 2024 roku zapisał się na kartach historii Polski jako czas jednej z największych katastrof naturalnych ostatnich dekad. Powódź, która nawiedziła południową i południowo-zachodnią część kraju, w niektórych miejscach przewyższyła skalą słynną "powódź tysiąclecia" z 1997 roku. Kataklizm dotknął przede wszystkim województwa dolnośląskie, opolskie i śląskie, pozostawiając za sobą ogromne zniszczenia materialne, ludzkie tragedie, ale także ukazując siłę społecznej solidarności.

Niniejszy raport stanowi kompleksowe opracowanie przyczyn, przebiegu i skutków powodzi 2024 roku. Szczególną uwagę poświęcono analizie systemowych braków w zarządzaniu kryzysowym, które ujawniły się podczas tej katastrofy, oraz sformułowaniu rekomendacji na przyszłość. Dokument ten ma służyć nie tylko jako zapis historyczny, ale przede wszystkim jako podstawa do wprowadzenia niezbędnych zmian w systemie zarządzania kryzysowego w Polsce, aby w przyszłości lepiej zabezpieczyć społeczeństwo przed podobnymi katastrofami.

2. Przyczyny i chronologia wydarzeń

Geneza powodzi

Bezpośrednią przyczyną powodzi był cykliczny niż genueński "Borys", układ niskiego ciśnienia tworzący się nad północnymi Włochami. Ten charakterystyczny dla regionu Morza Śródziemnego system atmosferyczny przyniósł do środkowo-wschodniej Europy masy wilgotnego powietrza, powodując intensywne opady deszczu. Prognozy meteorologiczne wskazywały, że epicentrum opadów znajdzie się w Sudetach Wschodnich w Jesionikach, gdzie suma opadów miała wynieść około 400 mm w ciągu zaledwie kilku dni.

Warto zaznaczyć, że niże genueńskie są znane ze swojego wpływu na powstawanie powodzi w Europie Środkowej. To właśnie podobny układ baryczny był odpowiedzialny za katastrofalną powódź w 1997 roku. Jednakże w 2024 roku, w wyniku postępujących zmian klimatycznych, intensywność opadów była jeszcze większa, a ich rozkład przestrzenny bardziej skoncentrowany.

Chronologia wydarzeń

Rozwój sytuacji powodziowej przebiegał w następujący sposób:

12 września 2024 - Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) objął trzecim stopniem zagrożenia województwa śląskie i małopolskie. Rozpoczęły się intensywne opady deszczu w południowej Polsce związane z nadejściem niżu genueńskiego "Borys".
13-14 września - Intensywne opady spowodowały pierwsze podtopienia w miejscowościach położonych w górnych biegach rzek. Woda zaczęła przekraczać stany alarmowe w dorzeczu Odry, szczególnie na Nysie Kłodzkiej, Białej Głuchołaskiej i Białej Lądeckiej.
15 września, godz. 6:30 - Puściły wały przeciwpowodziowe na rzece Biała w Głuchołazach, co spowodowało, że woda zalała około 75% powierzchni miasta, w tym znaczną część historycznego centrum z Rynkiem.
15 września, ok. południa - Zalany został Prudnik, gdzie poziom wody był o kilkanaście centymetrów wyższy niż podczas powodzi w 1997 roku. W Stroniu Śląskim pękła tama na rzece Morawce, powodując gigantyczne zniszczenia w mieście i okolicznych miejscowościach.
15 września, godz. 13:00 - W Lądku-Zdroju Biała Lądecka 2-metrową falą przelała się przez ulice i zabytkowy Rynek, niszcząc dwa mosty drogowe i zabytkowy mostek św. Jana.
15 września, godz. 14:00 - Fala powodziowa dotarła do Kłodzka, gdzie poziom rzeki osiągnął rekordowe 798 cm, co było o 1,5 metra więcej niż podczas powodzi w 1997 roku.
16 września - W obliczu katastrofalnej sytuacji, Rada Ministrów pod przewodnictwem premiera Donalda Tuska podjęła decyzję o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej na obszarze części województw dolnośląskiego, opolskiego oraz śląskiego.
17 września - Fala powodziowa zaczęła przemieszczać się w kierunku Wrocławia. Rozpoczęto ewakuację mieszkańców z zagrożonych terenów.
19 września - Szczyt fali kulminacyjnej dotarł do Wrocławia, powodując średnie podtopienia, przeważnie terenów niezamieszkałych. Dzięki poldrom i zbiornikom retencyjnym udało się znacząco zmniejszyć skalę zniszczeń w stolicy Dolnego Śląska.

3. Skala zniszczeń i najbardziej poszkodowane miejscowości

Skutki powodzi były dramatyczne. W wielu miejscowościach Kotliny Kłodzkiej tysiące ludzi zostało pozbawionych dostępu do podstawowych mediów - prądu, gazu i wody pitnej. Burmistrzowie Lądka-Zdroju, Stronia Śląskiego i Kłodzka informowali, że zniszczenia były gorsze niż po powodzi tysiąclecia z 1997 roku.

Najbardziej poszkodowane miejscowości

Głuchołazy - Zalane zostało 75% powierzchni miasta, w tym znaczna część historycznego centrum z Rynkiem. Woda zniszczyła infrastrukturę drogową, mosty i liczne budynki mieszkalne.
Lądek-Zdrój - Biała Lądecka 2-metrową falą przelała się przez ulice i Rynek, niszcząc dwa mosty drogowe i zabytkowy mostek św. Jana. Ucierpiała także infrastruktura uzdrowiskowa, stanowiąca główne źródło dochodów miejscowości.
Stronie Śląskie - Po pęknięciu tamy na rzece Morawce ogromna fala powodziowa uderzyła w centrum miasta, powodując zniszczenia o bezprecedensowej skali. Wiele budynków zostało całkowicie zniszczonych, a mieszkańcy stracili dorobek życia.
Kłodzko - Poziom rzeki osiągnął rekordowe 798 cm, co było o 1,5 metra więcej niż podczas powodzi w 1997 roku. Zalana została znaczna część miasta, w tym obszary, które podczas wcześniejszych powodzi pozostawały suche.
Nysa - Zalane miasto wymagało ewakuacji ponad 80 pacjentów szpitala w dramatycznych okolicznościach. Operację tę przeprowadzono przy użyciu łodzi i amfibii wojskowych.
Prudnik - Woda zalała budynki na lewym brzegu rzeki Prudnik, powodując znaczne straty materialne.
Jelenia Góra - Zalana po przelaniu się wody przez koronę wałów przeciwpowodziowych.

W niektórych regionach suma opadów przekroczyła 400 mm w ciągu zaledwie trzech dni, co stanowiło więcej niż roczna norma opadów w wielu częściach Polski. Według wstępnych szacunków, straty materialne liczone były w miliardach złotych, a pełna odbudowa zniszczonej infrastruktury zajmie lata.

4. Reakcja władz i wprowadzenie stanu klęski żywiołowej

W związku z katastrofalną sytuacją, 16 września 2024 roku Rada Ministrów podjęła decyzję o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej na obszarze części województw dolnośląskiego, opolskiego oraz śląskiego. Początkowo stan klęski żywiołowej objął wybrane powiaty, później został rozszerzony na 126 gmin, co stanowiło 67% powierzchni województwa dolnośląskiego.

Stan klęski żywiołowej, jako jeden ze stanów nadzwyczajnych w Polsce, został wprowadzony w celu zapobiegania skutkom powodzi oraz usunięcia tych skutków. Umożliwił on władzom podejmowanie nadzwyczajnych działań, takich jak czasowe ograniczenie niektórych praw i wolności obywatelskich, aby skuteczniej prowadzić akcję ratunkową i przeciwdziałać dalszym stratom.

Działania pomocowe rządu

Premier Donald Tusk zapowiedział uruchomienie różnorodnych form pomocy dla poszkodowanych, w tym:

Doraźną pomoc finansową w wysokości 10 tysięcy złotych dla każdego poszkodowanego gospodarstwa domowego
Do 100 tysięcy złotych na remont mieszkań lub odbudowę zabudowań gospodarczych
Do 200 tysięcy złotych na odbudowę budynków mieszkalnych

Rząd zapowiedział także uproszczenie procedur związanych z odbudową zniszczonych domów i infrastruktury oraz wprowadzenie specjalnych regulacji prawnych mających przyspieszyć proces odbudowy.

5. Bezprecedensowa mobilizacja społeczna

Powódź wywołała ogromną falę solidarności w całej Polsce. Ludzie z różnych regionów kraju spontanicznie organizowali zbiórki pomocy materialnej, wyjeżdżali jako wolontariusze na tereny dotknięte powodzią lub wspierali finansowo zbiórki na rzecz poszkodowanych.

Działania organizacji pomocowych

W obliczu katastrofy natychmiast zareagowały duże organizacje charytatywne:

Caritas Polska przekazał 400 tysięcy złotych na pilną pomoc interwencyjną dla poszkodowanych.
Polski Czerwony Krzyż aktywował Grupy Ratownictwa i Grupy Pomocy Humanitarnej, które dostarczały podstawowe artykuły pierwszej potrzeby.
Polska Akcja Humanitarna przeznaczyła pół miliona złotych na opłacenie najpilniejszego wsparcia dla powodzian.

Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego podjął się koordynacji pomocy, uruchamiając specjalną linię telefoniczną i adres mailowy do zgłaszania potrzeb i oferowania wsparcia.

Oddolne inicjatywy

Oprócz działań dużych organizacji, powódź wywołała niezliczoną liczbę oddolnych inicjatyw pomocowych. W mediach społecznościowych powstawały grupy koordynujące pomoc dla konkretnych miejscowości. Ludzie organizowali transporty żywności, wody, środków czystości i innych niezbędnych artykułów.

W Toruniu mieszkańcy i władze miasta zorganizowali zbiórkę darów, wypełniając tira wysłanego do Kłodzka. Podobne inicjatywy miały miejsce w wielu innych miastach Polski.

Szczególnie cenne okazało się zaangażowanie wolontariuszy, którzy kontynuowali pomoc nawet po zniknięciu tematu powodzi z głównych mediów. Przykładem mogą być wolontariuszki z ośrodka Na Reja w Warszawie, które w listopadzie 2024 pomagały rodzinie prowadzącej rodzinny dom dziecka w Kotlinie Kłodzkiej.

6. Systemowe braki w zarządzaniu kryzysowym

Pomimo heroicznych wysiłków służb i wolontariuszy, powódź 2024 roku obnażyła liczne słabości polskiego systemu zarządzania kryzysowego. Analiza przebiegu działań podczas tej katastrofy wskazuje na szereg konkretnych problemów strukturalnych, które wymagają pilnego rozwiązania:

Niedoskonały system wczesnego ostrzegania

System ostrzegania mieszkańców zagrożonych terenów działał w sposób niewystarczający. Mimo istnienia prognoz meteorologicznych wskazujących na zagrożenie, alarmy zostały ogłoszone zbyt późno, co znacząco ograniczyło czas na przygotowanie się mieszkańców do nadchodzącej katastrofy.

Szczególnym problemem była nierówna dystrybucja informacji - podczas gdy niektóre gminy otrzymały szczegółowe ostrzeżenia, inne były informowane w sposób fragmentaryczny lub zbyt ogólny. Dodatkowo, komunikaty nie zawsze były formułowane w sposób zrozumiały dla przeciętnego odbiorcy, co utrudniało właściwą ocenę zagrożenia i podjęcie odpowiednich działań zabezpieczających.

Istniejące systemy alarmowania, takie jak alarmy dźwiękowe czy SMS-owe, nie pokrywały wszystkich zagrożonych obszarów lub nie działały sprawnie w warunkach kryzysowych. W niektórych miejscowościach mieszkańcy nie zostali skutecznie ostrzeżeni przed nadchodzącą falą powodziową, co doprowadziło do większych strat materialnych i potencjalnie zagroziło życiu ludzi.

Problemy koordynacyjne między instytucjami

Podczas powodzi ujawnił się brak spójności w komunikacji między różnymi instytucjami odpowiedzialnymi za zarządzanie kryzysowe. Sztaby kryzysowe na różnych szczeblach (gminnym, powiatowym i wojewódzkim) często działały bez pełnej wymiany informacji, co prowadziło do nieefektywnych lub dublujących się działań.

Brakowało także jasno określonego łańcucha decyzyjnego w sytuacjach, gdy konieczne było podejmowanie szybkich i radykalnych decyzji. Współpraca między służbami państwowymi (straż pożarna, policja, wojsko) a samorządami lokalnymi nie zawsze przebiegała sprawnie, co prowadziło do opóźnień w reagowaniu na kryzys.

Niewystarczające przygotowanie proceduralne

Pomimo dostępności map zagrożenia powodziowego i planów zarządzania ryzykiem powodziowym, wiele samorządów lokalnych nie wdrożyło ich skutecznie w swoich strategiach rozwoju. Plany operacyjne były często przygotowywane w sposób niekompletny lub nierealny do wdrożenia w warunkach rzeczywistego kryzysu.

Dodatkowo, regularne ćwiczenia i symulacje, które mogłyby wskazać słabe punkty systemu, nie były przeprowadzane z wystarczającą częstotliwością. To sprawiło, że w momencie wystąpienia rzeczywistego zagrożenia, wiele jednostek samorządu terytorialnego i służb ratowniczych nie było odpowiednio przygotowanych do efektywnego działania.

Problemy komunikacyjne podczas kryzysu

System komunikacji kryzysowej okazał się niedostosowany do skali wyzwania. Jak podkreślają eksperci, "bez odpowiedniego systemu komunikacji działamy na ślepo". W miarę rozwoju sytuacji kryzysowej tradycyjne kanały komunikacji (telefonia komórkowa, internet) w wielu miejscach przestały działać ze względu na zalanie infrastruktury lub przerwy w dostawie energii elektrycznej.

Brak alternatywnych systemów, takich jak łączność satelitarna dla zespołów ratowniczych, znacząco utrudnił koordynację działań. Problem ten był szczególnie dotkliwy w pierwszych godzinach kryzysu, gdy szybka i skuteczna komunikacja między służbami ratowniczymi a sztabami kryzysowymi była kluczowa dla ratowania życia i mienia.

Konflikty kompetencyjne

W trakcie powodzi ujawniły się konflikty między różnymi instytucjami odnośnie podejmowania kluczowych decyzji. Przykładem może być spór między państwową firmą energetyczną a władzami gospodarki wodnej dotyczący odpowiedzialności za masowe wypuszczenie wody z jednego ze zbiorników retencyjnych.

Pytanie "kto decyduje o tym, ile wody wpuszcza się i wypuszcza ze zbiornika w sytuacji awaryjnej?" pozostawało bez jasnej odpowiedzi, co prowadziło do opóźnień w podejmowaniu kluczowych decyzji. Podobne konflikty kompetencyjne pojawiały się także w innych obszarach zarządzania kryzysowego, utrudniając skuteczne reagowanie na zagrożenie.

Nieadekwatna infrastruktura i planowanie przestrzenne

Inwestycje hydrotechniczne, takie jak zbiorniki retencyjne w Kotlinie Kłodzkiej i zbiornik Racibórz, okazały się niewystarczające w obliczu tak dużego napływu wody. Wynikało to z faktu, że projekty te były przygotowywane na podstawie danych historycznych, które nie uwzględniały tak drastycznych zmian klimatycznych, jakie obserwujemy w ostatnich latach.

Dodatkowo, jak wskazuje raport NIK z grudnia 2022 roku, działania samorządów w Polsce nie są wystarczająco skuteczne w ograniczaniu inwestycji na terenach zagrożonych powodzią. W ostatnich latach obserwowano znaczną presję inwestycyjną na obszarach zagrożonych powodzią, co zwiększyło skalę strat materialnych podczas katastrofy.

Niedofinansowanie sektora gospodarki wodnej

System zarządzania wodą w Polsce cierpi na chroniczne niedofinansowanie, co przekłada się na jakość kadr, możliwości techniczne i zdolność do wdrażania innowacyjnych rozwiązań. Jak wskazują eksperci, "potrzebne jest systemowe i finansowe wsparcie dla sektora gospodarki wodnej w zakresie zarządzania, wynagrodzeń i edukacji".

Bez odpowiedniego finansowania niemożliwe jest zbudowanie "skutecznego systemu, zdolnego do proaktywnego wdrażania środków adaptacyjnych w nadchodzących latach". Problem ten dotyczy nie tylko infrastruktury przeciwpowodziowej, ale także systemów monitoringu, prognozowania i ostrzegania przed zagrożeniami.

Brak holistycznego podejścia do zarządzania ryzykiem powodziowym

Dominuje przekonanie, że same rozwiązania hydrotechniczne zapewnią ludziom bezpieczeństwo. Jednak wydarzenia z września 2024 pokazały, że "potrzebny jest kompleksowy system ochrony, ostrzegania i ewakuacji".

Brakuje zintegrowanego podejścia łączącego tzw. "twarde" rozwiązania infrastrukturalne z "miękkimi" - związanymi z edukacją, systemami ostrzegania i ewakuacji oraz zarządzaniem kryzysowym. Tylko połączenie tych elementów może zapewnić skuteczną ochronę przed skutkami powodzi.

Tendencja do "powrotu do normalności" bez wyciągania wniosków

Niepokojącym zjawiskiem jest tendencja do "powrotu do normalności" po ustąpieniu bezpośredniego zagrożenia, bez przeprowadzenia dogłębnej analizy sytuacji i wyciągnięcia wniosków na przyszłość. Ten schemat działania, polegający na reagowaniu ad hoc podczas kryzysu, a następnie powracaniu do stanu sprzed katastrofy bez wprowadzania systemowych zmian, sprawia, że Polska pozostaje nieprzygotowana na kolejne wydarzenia o podobnej skali.

7. Odbudowa i usuwanie skutków

Proces odbudowy po powodzi rozpoczął się już w październiku 2024 roku. Do końca roku Wody Polskie zrealizowały 274 zadania o łącznej wartości 78,7 miliona złotych, koncentrując się na przywracaniu bezpieczeństwa i ochronie mienia. Największa liczba zadań (132) została wykonana w województwie dolnośląskim, głównie w zlewni Nysy Kłodzkiej.

Priorytetowe działania odbudowy

W pierwszej kolejności skoncentrowano się na:

Odbudowie zniszczonych wałów przeciwpowodziowych i umocnień brzegowych
Naprawie uszkodzonych mostów i dróg
Przywróceniu dostaw wody, prądu i gazu na terenach dotkniętych powodzią
Odbudowie infrastruktury krytycznej, takiej jak szpitale, szkoły i obiekty użyteczności publicznej

Wsparcie dla poszkodowanych

Rząd uruchomił obiecane wsparcie finansowe dla poszkodowanych rodzin i przedsiębiorstw. Do końca 2024 roku wypłacono:

Ponad 50 milionów złotych w ramach doraźnej pomocy po 10 tysięcy złotych
Pierwsze transze środków na remonty i odbudowę zniszczonych budynków

Uruchomiono także specjalne programy wsparcia psychologicznego dla osób dotkniętych traumą powodziową, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i osób starszych.

Wyzwania długoterminowe

Proces pełnej odbudowy zajmie miesiące, a nawet lata. Dotyczą one nie tylko odtworzenia fizycznej infrastruktury, takiej jak mosty, drogi czy budynki, ale również zapewnienia długoterminowego wsparcia psychologicznego dla osób, które straciły dobytek życia.

Szczególnym wyzwaniem jest odbudowa miejscowości uzdrowiskowych, takich jak Lądek-Zdrój, gdzie zniszczeniu uległa infrastruktura turystyczna stanowiąca główne źródło utrzymania mieszkańców. W tym przypadku konieczne będzie nie tylko odtworzenie zniszczonych obiektów, ale także przywrócenie zaufania turystów i kuracjuszy.

8. Powódź a zmiany klimatu

Powódź z września 2024 roku wpisuje się w szerszy kontekst zmian klimatycznych. Według analiz naukowców z World Weather Attribution (WWA), prawdopodobieństwo wystąpienia podobnych zjawisk atmosferycznych wzrosło dwukrotnie w wyniku zmiany klimatu spowodowanej przez działalność człowieka.

Zmiana charakteru opadów

Warto zauważyć, że choć suma rocznych opadów atmosferycznych w Polsce się nie zmienia, to zupełnie inna jest ich struktura - długotrwałe okresy suszy przeplatane są krótkimi, ale bardzo intensywnymi opadami. Normą stają się deszcze nawalne, gwałtowne, podczas których przez kilka godzin z nieba spaść może tyle wody, co dawniej w dwa miesiące.

Ta zmiana charakteru opadów stanowi ogromne wyzwanie dla istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej, która była projektowana na podstawie historycznych danych hydrologicznych, nieuwzględniających współczesnych trendów klimatycznych.

Konieczność adaptacji

W obliczu postępujących zmian klimatu, tradycyjne podejście do ochrony przeciwpowodziowej okazuje się niewystarczające. Konieczne jest wdrożenie kompleksowej strategii adaptacji do zmian klimatu, obejmującej:

Modernizację istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej
Rozwój systemów retencji wody
Zmianę podejścia do planowania przestrzennego
Edukację społeczeństwa w zakresie zagrożeń związanych ze zmianami klimatu
Rozwój systemów prognozowania i ostrzegania przed ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi

9. Rekomendacje na przyszłość

Na podstawie analizy przebiegu powodzi 2024 roku oraz zidentyfikowanych braków systemowych, można sformułować następujące rekomendacje, które powinny zostać wdrożone, aby lepiej przygotować Polskę na podobne katastrofy w przyszłości:

Modernizacja systemu wczesnego ostrzegania

Stworzenie zintegrowanego systemu ostrzegania - Należy opracować i wdrożyć jednolity, ogólnokrajowy system wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami naturalnymi, który będzie w stanie dotrzeć do wszystkich mieszkańców zagrożonych terenów, niezależnie od ich wieku, dostępu do technologii czy sprawności fizycznej.
Automatyzacja procesu ostrzegania - System powinien automatycznie przesyłać ostrzeżenia do mieszkańców zagrożonych terenów za pomocą różnych kanałów komunikacji (SMS, aplikacje mobilne, media społecznościowe, radio, telewizja), eliminując opóźnienia wynikające z ręcznego przekazywania informacji.
Standaryzacja komunikatów alarmowych - Komunikaty ostrzegawcze powinny być formułowane w sposób jasny, prosty i jednoznaczny, zawierający konkretne instrukcje dotyczące działań, które mieszkańcy powinni podjąć w obliczu zagrożenia.
Inwestycje w nowoczesne technologie monitoringu - Konieczne jest zwiększenie gęstości sieci stacji pomiarowych oraz wdrożenie zaawansowanych systemów monitoringu opartych na teledetekcji, umożliwiających precyzyjne śledzenie rozwoju sytuacji hydrologicznej i meteorologicznej w czasie rzeczywistym.
Rozwój modeli predykcyjnych - Należy inwestować w rozwój zaawansowanych modeli prognozowania powodzi, uwzględniających aktualne trendy klimatyczne i zdolnych do symulowania różnych scenariuszy rozwoju sytuacji.

Usprawnienie koordynacji i zarządzania kryzysowego

Jasne określenie łańcucha decyzyjnego - Konieczne jest precyzyjne określenie, kto i w jakich sytuacjach ma prawo podejmować kluczowe decyzje podczas kryzysu, aby uniknąć konfliktów kompetencyjnych i opóźnień w działaniu.
Utworzenie dedykowanego centrum zarządzania kryzysowego dla dorzecza Odry - Ze względu na specyfikę zagrożenia powodziowego w dorzeczu Odry, warto rozważyć utworzenie specjalnego centrum koordynacyjnego, odpowiedzialnego za monitorowanie sytuacji i koordynację działań w całym dorzeczu.
Wdrożenie jednolitego systemu łączności kryzysowej - Należy stworzyć niezawodny, odporny na zakłócenia system łączności dla służb ratowniczych i sztabów kryzysowych, niezależny od komercyjnych sieci telekomunikacyjnych, które mogą zawieść w sytuacji kryzysowej.
Regularne ćwiczenia i symulacje - Konieczne jest wprowadzenie obowiązkowych, regularnych ćwiczeń sztabowych i terenowych, symulujących różne scenariusze kryzysowe, z udziałem wszystkich podmiotów zaangażowanych w zarządzanie kryzysowe.
Wzmocnienie roli koordynacyjnej wojewodów - Wojewodowie, jako przedstawiciele administracji rządowej w terenie, powinni otrzymać większe uprawnienia i narzędzia do skutecznej koordynacji działań antykryzysowych na poziomie województwa.

Reforma planowania przestrzennego i infrastruktury

Zakaz zabudowy na terenach zalewowych - Należy wprowadzić i skutecznie egzekwować zakaz nowej zabudowy na terenach o wysokim ryzyku powodziowym, a także opracować programy relokacji istniejącej zabudowy z najbardziej zagrożonych obszarów.
Modernizacja infrastruktury przeciwpowodziowej - Konieczna jest kompleksowa ocena stanu technicznego istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej (wały, zbiorniki retencyjne, poldery) i jej dostosowanie do aktualnych prognoz hydrologicznych uwzględniających zmiany klimatu.
Rozwój naturalnej retencji - Należy promować i wspierać działania mające na celu zwiększenie naturalnej retencji wody w krajobrazie, takie jak odtwarzanie terenów podmokłych, ochrona lasów, zwłaszcza w górnych częściach zlewni, oraz stosowanie rozwiązań opartych na przyrodzie (nature-based solutions).
Wdrożenie koncepcji "przestrzeni dla rzeki" - Zamiast koncentrować się wyłącznie na ograniczaniu rzek wałami, należy tworzyć kontrolowane obszary zalewowe, które mogą przyjąć nadmiar wody podczas powodzi, minimalizując ryzyko dla terenów zabudowanych.
Decentralizacja systemów infrastruktury krytycznej - Systemy zaopatrzenia w wodę, energię elektryczną i łączność powinny być projektowane w sposób rozproszony, aby awaria jednego elementu nie powodowała całkowitego paraliżu danego obszaru.

Wzmocnienie odporności społeczności lokalnych

Edukacja i budowanie świadomości - Należy prowadzić systematyczne działania edukacyjne skierowane do mieszkańców terenów zagrożonych powodzią, obejmujące informacje o ryzyku powodziowym, sposobach przygotowania się do powodzi oraz zasadach postępowania podczas kryzysu.
Wsparcie dla lokalnych grup reagowania - Konieczne jest zapewnienie wsparcia finansowego, prawnego i organizacyjnego dla lokalnych grup reagowania kryzysowego, które często jako pierwsze podejmują działania ratunkowe w swoich społecznościach.
Programy ubezpieczeniowe - Należy opracować i wdrożyć dostępne programy ubezpieczeniowe dla mieszkańców terenów zagrożonych powodzią, które umożliwiłyby im skuteczną odbudowę po katastrofie bez konieczności całkowitego polegania na pomocy państwa.
Wzmocnienie roli organizacji pozarządowych - Organizacje pozarządowe powinny być traktowane jako pełnoprawni partnerzy w systemie zarządzania kryzysowego, z jasno określonymi rolami i odpowiedzialnością.
Promocja rozwiązań adaptacyjnych na poziomie gospodarstw domowych - Należy promować i wspierać wdrażanie indywidualnych rozwiązań adaptacyjnych, takich jak zabezpieczenia przeciwpowodziowe budynków, systemy gromadzenia wody deszczowej czy alternatywne źródła energii.

Reforma finansowania i zarządzania gospodarką wodną

Zwiększenie nakładów na gospodarkę wodną - Konieczne jest znaczące zwiększenie budżetu przeznaczonego na gospodarkę wodną, w tym na utrzymanie i rozbudowę infrastruktury przeciwpowodziowej oraz systemy monitoringu i ostrzegania.
Reforma instytucjonalna - Należy przeprowadzić reformę instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę wodną, w kierunku większej profesjonalizacji, depolityzacji i efektywności działania.
Wieloletnie programy inwestycyjne - Planowanie inwestycji w gospodarce wodnej powinno odbywać się w perspektywie wieloletniej, niezależnej od cykli politycznych, co umożliwi realizację kompleksowych, długofalowych projektów.
Współpraca międzynarodowa - Ze względu na transgraniczny charakter dorzeczy Odry i Wisły, konieczne jest zacieśnienie współpracy międzynarodowej w zakresie zarządzania ryzykiem powodziowym, szczególnie z Czechami i Niemcami.
Wsparcie dla badań i innowacji - Należy zwiększyć nakłady na badania naukowe i innowacje w obszarze gospodarki wodnej, co pozwoli na opracowanie nowych, skuteczniejszych metod zarządzania ryzykiem powodziowym.

Systemowe podejście do analizy i nauki z katastrof

Stworzenie mechanizmu systematycznej analizy wydarzeń kryzysowych - Po każdym poważnym incydencie powodziowym powinien być uruchamiany formalny proces analizy przebiegu zdarzeń, identyfikacji słabych punktów systemu i formułowania rekomendacji na przyszłość.
Wdrażanie wniosków z przeszłych katastrof - Należy stworzyć mechanizm, który zapewni, że wnioski z przeszłych katastrof będą systematycznie wdrażane, a ich implementacja będzie podlegała regularnemu monitoringowi.
Tworzenie i aktualizacja scenariuszy kryzysowych - Na podstawie doświadczeń z rzeczywistych katastrof oraz prognoz klimatycznych należy opracowywać i regularnie aktualizować scenariusze możliwych sytuacji kryzysowych, które będą stanowić podstawę dla planowania i ćwiczeń sztabowych.
Platforma wymiany doświadczeń - Konieczne jest stworzenie platformy wymiany doświadczeń i dobrych praktyk między różnymi podmiotami zaangażowanymi w zarządzanie kryzysowe, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym.
Zintegrowany monitoring wdrażania zmian - Należy stworzyć system monitorowania postępów we wdrażaniu rekomendacji wynikających z analizy przeszłych katastrof, który będzie regularnie publikował raporty dostępne dla opinii publicznej.

10. Podsumowanie

Powódź 2024 roku była bezprecedensowym wyzwaniem dla systemu zarządzania kryzysowego w Polsce. Mimo heroicznych wysiłków służb ratowniczych, samorządów i wolontariuszy, katastrofa ta obnażyła szereg systemowych słabości, które wymagają pilnej interwencji.

Doświadczenia z tej powodzi powinny stać się katalizatorem głębokich zmian w podejściu do zarządzania ryzykiem powodziowym w Polsce. Zmiany te muszą obejmować wszystkie aspekty - od planowania przestrzennego, przez infrastrukturę przeciwpowodziową, systemy monitoringu i ostrzegania, aż po edukację społeczeństwa i budowanie lokalnej odporności na katastrofy.

Szczególnie istotne jest przejście od podejścia reaktywnego, skoncentrowanego na reagowaniu na już występujące kryzysy, do podejścia proaktywnego, opartego na prewencji, przygotowaniu i budowaniu odporności. Tylko takie kompleksowe podejście może zapewnić skuteczną ochronę przed skutkami podobnych katastrof w przyszłości.

Powódź 2024 roku pokazała też niezwykłą siłę społecznej solidarności i zdolność Polaków do samoorganizacji w obliczu kryzysu. Ten kapitał społeczny powinien zostać wykorzystany i wzmocniony w ramach budowania nowego, bardziej skutecznego systemu zarządzania kryzysowego.

Ostatecznie, wdrożenie rekomendacji zawartych w niniejszym raporcie wymaga nie tylko nakładów finansowych i zmian organizacyjnych, ale przede wszystkim woli politycznej i determinacji w działaniu. Bezpieczeństwo obywateli w obliczu narastających zagrożeń związanych ze zmianami klimatu powinno stać się priorytetem narodowym, wykraczającym poza podziały polityczne i partykularne interesy.